Чым далей сыходзяць у гісторыю падзеі таго грознага часу, тым выразней яны паўстаюць у нашай памяці.
22 чэрвеня 1941 года… Дзень, калі для мільёнаў жыхароў вялікай краіны сышлі ў нябыццё ўсе планы на будучыню — канікулы, экзамены, вяселле. … Усё жыццё перавярнулася. Усё панікла, сышло кудысьці вельмі далёка, у мінулае, перад злавесным словам вайна. Ужо ў першыя дні вайны смерць забірала жыцці людзей, зямля гула пад гусеніцамі танкаў, рвалася снарадамі, прашывалася аўтаматычнымі чэргамі. Пачаўся адлік 1 418 крывавых дзён Вялікай Айчыннай.
Страшная вестка пра пачатак вайны не абмінула і наш Ашмянскі раён. Даведаўшыся пра нападзенне Германіі на СССР, мясцовыя жыхары амаль не выходзілі з дамоў, асабліва на вуліцы горада і галоўныя дарогі. Мясцовыя кіраўнікі спешна збіраліся і са сваімі сем’ямі з’язджалі ва ўсходнім кірунку. 24 чэрвеня ў Ашмянах было поўнае безуладдзе: крамы і ўстановы былі кінутыя. Народу на вуліцах было мала, жыццё быццам бы спынілася.
Ашмяны былі занятыя гітлераўцамі на чацвёрты дзень вайны. На досвітку 25 чэрвеня 1941 года перадавыя часткі 12-ай танкавай дывізіі 57-га танкавага корпуса вермахта з боку Вільнюса ўвайшлі ў горад.
У першыя дні вайны вялікая частка савецкіх самалётаў была знішчана яшчэ на аэрадромах, таму савецкім лётчыкам прыхозілася асабліва цяжка. Нягледзячы на тое, што перавага нямецкай авіяцыі было відавочнай, яны не ўхіляліся ад бою і наносілі ўдары па наземных аб’ектах. 25 Чэрвеня 1941 года на Ашмяншчыне вогненны таран здзейснілі лётчыкі Аляксандр Мікалаевіч Аўдзееў і Пётр Піліпавіч Страленка, якія складалі экіпаж самалёта СУ-2 43-га бліжнебамбардзіровачного авіяпалка.
З першых дзён фашысцкай акупацыі на тэрыторыі Беларусі быў усталяваны крывавы акупацыйны рэжым, які ажыццяўляўся войскамі вермахта, службамі СД і СС, ваенна-палявымі і мясцовымі камендатурамі, а таксама нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй.
Сведчанні ваенных гадоў у горадзе Ашмяны — будынкі устаноў, у якіх мясціліся раённая і гарадская ўправы, біржа працы, раённая і палявая камендатуры. Большасць з іх «кватаравалі» на галоўнай вуліцы горада і ў яго цэнтры. Нямецкі ваенны гарнізон у Ашмянах стаяў да самага вызвалення раёна, а штаб вайсковай часткі размяшчаўся на вуліцы Міцкевіча ў будынку даваеннай агульнаадукацыйнай школы (СШ №1).
Прыкладам нечалавечых умоў жыцця з’яўляўся лагер ваеннапалонных, які знаходзіўся на вуліцы Гальшанскай, д. 17. Рэжым лагера быў накіраваны на масавае вынішчэнне зняволеных. Іх марылі голадам, прымушалі выконваць непасільныя работы, а тых, хто выбіваўся з сіл, расстрэльвалі на месцы.
Жыхарам горада і раёна выдаваліся часовыя пасведчанні асобы — «аусвайсы». Для гэтага фашысты вялі перапіс насельніцтва. На акупіраванай тэрыторыі забаранялася хадзіць без спецыяльнага пропуску за межы свайго месца жыхарства, прымаць у сябе чужых людзей, а самі людзі павінны былі зарэгістравацца ў камендатуры. Кожны чалавек павінен быў строга падпарадкоўвацца «новым правілам», інакш — расстрэл!
З першых дзён акупацыі пачалася дыскрымінацыя фашыстамі яўрэйскай нацыі. У першыя тыдні акупацыйнага рэжыму яўрэям, якія пражывалі ў вёсках было загадана перамясціцца ў раённы цэнтр. Ім забаронена было хадзіць па тратуарах, карыстацца грамадскім транспартам і аўтамабілямі. Яўрэям нельга было весці гандаль з прадстаўнікамі іншых нацый. Загад не распаўсюджваўся на тых, хто атрымаў дазвол нямецкіх уладаў на працу ў гандлёвых і рамесных установах.
Практычна з першых дзён свайго знаходжання на Ашмяншчыне нямецкія ўлады пачалі мэтанакіраванае знішчэнне асоб яўрэйскай нацыянальнасці. 3 і 4 ліпеня 1941 г. на хутары Бартэлі (Люгаўшчына) было расстраляна 573 мірныя жыхары горада Ашмяны, 4 ліпеня каля вёскі Ягелаўшчына было знішчана яшчэ 353 чалавекі.
Так пачынаўся крывавы рэжым, а разам з ім здзекі і гвалт, якія жыхарам Ашмяншчыны давялося трываць больш за тры гады … Самым дарагім — чалавечымі жыццямі — прыйшлося ахвяраваць нашаму народу, каб выгнаць ворага з роднай зямлі. 1793 мірныя жыхары Ашмянскага раёна былі закатаваныя і расстраляныя, 325 чалавек не вярнуліся з фронту…
Для жыхароў Ашмянскага раёна вайна — не проста гісторыя, а вечная чалавечая боль, гэта памяць пра мінулае, пра вялікія ахвяры і страты, пра мужнасць і гераізм тых, хто прайшоў вогненнымі дарогамі, тых, хто ваяваў у партызанскіх атрадах і працаваў каля завадскіх станкоў. І гэта памяць павінна жыць вечна як падзяка за ўсё, што мы маем: жыццё, незалежнасць і свабоду!
Да 75-годдзя з пачатку Вялікай Айчыннай вайны Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф.К. Багушэвіча прапануе:
Наведванне выстаўкі «Беларусь. Салдаты Вялікай Айчыннай» (з 3 чэверня па 20 ліпеня). Кошт уваходных квіткоў:
- 15 000 — дарослы;
- 10 000- дзіцячы і студэнцкі.
Лекцыі з мультымедыяпрэзентацыямі:
- «Нельга забыць аб той вайне»;
- «Ашмяны: хроніка жыцця, хроніка барацьбы» (гісторыя горада Ашмяны падчас Вялікай Айчыннай ваны);
- «Гістарычныя партрэты» (камандуючыя, партызаны, падпольшчыкі Вялікай Айчыннай вайны, імёнамі якіх названы вуліцы горада Ашмяны).
Тэматычную экскурсію па экспазіцыі:
- «Старонкі гісторыі краю ў ХХ стагоддзі»;
Экскурсію па перасоўнай выстаўцы:
- «Войны священные страницы».
Кошт паслуг згодна прэйскуранту.
Раённы план мерапрыемстваў, прымеркаваных да 75-годдзя з пачатку Вялікай Айчыннай вайны
